PRACE KONSERWATORSKIE ZREALIZOWANE W ROKU 2015
27.10.2015
Prace konserwatorskie wykonane w 2015 roku
W 2015 r. na szczególną uwagę zasługują następujące działania;
1. Odnowa Al. Zasłużonych.
Katakumby zbudowane wg projektu Dominika Merliniego miały początkowo
118 i zamykały cmentarz od strony południowej i wielokrotnie przedłużane
osiągnęły ostatecznie 223 m długości i 7,5 m szerokości.
Aleja Zasłużonych została założona w 1925 r. na tyłach Katakumb w oparciu
o ich południową ślepą ścianę, podzieloną na kilkadziesiąt płytkich nisz.
Zaplanowany początkowo porządek został zakłócony przez zagęszczenie
pochówków. Decyzją Nr 445/ z dnia 1 lipca 1965 r. Katakumby wpisane
zostały do rejestru zabytków ze względu na ich wartość zabytkową i artystyczną.
Jako pierwszy od strony zachodniej pochowany został laureat nagrody Nobla,
Władysław Reymont ( 1867 – 1925 ) zaś jako ostatnia Jadwiga Smosarska-
Protassewicz ( 1893 – 1971 ) i jej mąż Zygmunt Protassewicz (1899-1991 ).
W chwili obecnej Aleja jest wypełniona grobami w całości ( 109 pomników ).
W alei chowano ludzi szczególnie zasłużonych we wszystkich dziedzinach
( literaci, aktorzy, muzycy, plastycy, fotograficy, uczeniu, politycy ).
Przykładowo można wymieniać takie znane nazwiska jak Władysław Reymont,
Franciszek Żwirko, Bolesław Limanowski, Emil Młynarski, Witold
Małcużyński, Henryk Kuna, Stefan Jaracz, Leopold Staff, Jan Kiepura, Hanka
Ordonówna, Tadeusz Fijewski, Stanisław Dygat, Kalina Jędrusik, Kazomierz
Wierzyński, Maria Dąbrowska, Wacław Sierpiński, Ada Sari. W alei są groby
Symboliczne; Stefana Starzyńskiego, przywódców Podziemnego Państwa
Polskiego oraz Ignacego Mościckiego. Wszystkie nagrobki prezentują spektrum
form architektonicznych, rzeźbiarskich jak i materiałów z których zostały
skomponowane – różnorodne granity, piaskowce, metale, ceramika, lastryko,
itp.
Stan zachowania pomników w dużej mierze warunkowany jest rodzajem
kamienia z jakich zostały wzniesione.
Usytuowane w Alei pomniki nagrobne były zaniedbane pokryte warstwą brudu
kurzu, nalotami mikroorganizmów. Na niektórych piaskowcowych powie-
rzchniach , występowały czarne siarczanowe naloty, plamy zacieki permamen-
tnego zawilgocenia poszczególnych fragmentów. Na większości nagrobków
widniały ślady po zniczach w postaci kolistych zaplamień oraz resztek
stopionej steryny. Około 40-tu charakteryzowały uszkodzenia mechaniczne
polegające na przesunięciu poszczególnych elementów, drobnych wyruszeń
kamienia, pęknięciach ubytków fug i spoin oraz przy powierzchniowej
destrukcji przyziemia fundamentów.
Stan zachowania pomników w Alei Zasłużonych wymagał podjęcia działań
konserwatorskich mających na celu ograniczenie procesów niszczących,
przywrócenie należnej rangi estetycznej eksponowanym tu nagrobkom.
Program prac konserwatorskich obejmował;
- oczyszczenie powierzchni wszystkich pomników z brudu, nawarstwień,plam
oraz zielonych nalotów mikroflory, wodą pod ciśnieniem przy użyciu
myjki karchera.
- mechaniczne doczyszczenie trudno usuwalnych nawarstwień oraz steary-
nowych pozostałości.
- zlikwidowanie życia biologicznego na powierzchni pomników poprzez
naniesienie na miejsca pokryte zielonymi nalotami preparatu grzybobójczego
„Sterionol”.
- uzupełnienie wypłukanych fug, spękań kamienia, odpowiednio dobraną
kolorystycznie masą Remmersa – Restauiremortel.
- owierzchnią naprawą zniszczonych i popękanych fragmentów przyziemia
fundamentów.
- hydrofobizacją powierzchni piaskowcowych elementów pomników
Preparatem Remmersa SL.
Autorem programu i konserwatorem był mgr Olgierd Gumiński.
Jednym z powodów postępującej destrukcji i nieestetycznego wyglądu Alei
Zasłużonych była zieleń rosnąca między grobami i przy murze Katakumb;
dokładnie 47 żywotników zachodnich.
Na podstawie przekazów i i konograficznych wynika, że nie sadzono
drzewek i krzewów pomiędzy nagrobkami.
Dopiero pod koniec lat 60- tych XX w. dokonano nasadzenia żywotników
zachodnich często w odległościach kilkucentymetrowych od grobów.
W chwili przystąpienia do prac w Alei Zasłużonych rosło 47 silnie rozro-
śniętych o płytkim, szeroko rozpostartym i gęstym systemie korzennym
nie mieszczącym się w przewidzianych dla nich miejscach.
Rosnące w Alei żywotniki zaczęły negatywnie wpływać na nagrobki i mur
Katakumb. Wartość artystyczna Katakumb i tumb grobowych przewyższyła
wielokrotnie walory pospolitego przerośniętego i zdeformowanego
nasadzenia żywotników. Na wniosek Komitetu, po zasięgnięciu opinii
Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz prof. Andrzeja Kossa Stołeczny
Konserwator zabytków wydał decyzję zezwalającą na ich usunięcie
( decyzja Nr 226 Z/15 z dnia 24.04.2015 r.).
Dzięki usunięciu żywotników Aleja Zasłużonych;
1/. Odzyskała swoje pierwotne walory estetyczne i kompozycyjne.
Masywna bryła Katakumb, która stanowiła dominantę Starych Powązek
stała się właściwie niewidoczna za rozrośniętymi i zdeformowanymi
konarami żywotników. Podobnie było z poszczególnymi grobowcami.
2/. Usunięto zagrożenie dla muru i poszczególnych nagrobków usuwając
wrastające w architekturę Katakumb i nagrobków systemy korzeniowej
żywotników. Korzenie powodowały niszczenie i deformując nagrobki.
Niebezpieczeństwo dla nagrobków stanowiły także pokładanie się
Obciążonych śniegiem drzew. Zaśmiecanie drobnymi gałązkami oraz
żywicą poddanych konserwacji grobów było także istotnym argumentem
przy podjęciu decyzji o usunięciu żywotników z Alei Zasłużonych.
Przeprowadzenie wszystkich prac związanych z odnowieniem i uporządko-
waniem Alei Zasłużonych sfinansowana została ze środków uzyskanych
od Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa SA. Przypomnieć także
trzeba, że PGNiG Termika sfinansowała w roku jubileuszowym wydanie
albumu o Starych Powązkach. Prace konserwatorskie w Alei wykonywał
konserwator Olgierd Gumiński, który obok Tomasza Rogali, najdłużej
bo od 1976 roku pracuje na Powązkach.
2. Renowacja i konserwacja anonimowej kaplicy w kw. 182
Kaplica należy do najciekawszych przykładów sepuklarnnej architektury
neoromańskiej na Starych Powązkach i wykazuje wiele podobieństw z innymi
kaplicami zbudowanymi w tym stylu. Podobieństwo dotyczy zwłaszcza kaplic
Jana Blocha z pocz. XX w w kw. 181 zaprojektowanej przez warszawskiego
architekta Witolda Lanciego oraz okazałej kaplicy Leona Epsteina wg projektu
J.Dietricha.Podobieństwa do neoromańskich rozwiązań w realizacjach Witolda
Lanciego można z dużym podobieństwem przyjąć, że projekt kaplicy mógł
powstać w jego pracowni lub w pokrewnym kręgu architektów warszawskich.
Formalnie jednak kaplica jest całkowicie anonimowa.
Nieznany jest jej fundator, projektant i wykonawca. Brak jest także jakich-
kolwiek inskrypcji lub innych dowodów zarówno zewnątrz jak i wewnątrz, wg
których można by ustalić nazwiska osób tam pochowanych.
Kaplica przed podjęciem prac remontowych i konserwatorskich była w
fatalnym stanie.
- drewniana konstrukcja więźby dachowej i stropu zniszczona była prawie
100% . W celu zabezpieczenia kaplicy przed opadami została prowizorycznie
zabezpieczona plandeką.
- uszkodzone zostały wszystkie dolne gzymsy
- stwierdzono pęknięcie na wylot w dolnej części bogato rzeźbionego
tympanonu
- całkowicie zniszczony został krzyż na szczycie elewacji frontowej
- stalowe ogrodzenie było powyginane i występowały w nim liczne ubytki,
głównie grotów.
Wykonana przez rzeczoznawców ekspertyza pozwoliła konserwatorom
( Bogusławowi Korneckiemu, Wandzie Siennickiej i Henrykowi Gochnie)
na opracowanie programu, renowacji kaplicy i po jego zatwierdzeniu prac
Stołecznego Konserwatora Zabytków przystąpiono do prac w 2014 roku,
wykonano nową więźbę i pokrycie dachu oraz niezbędne zabezpieczenia
konstrukcyjne. W br. wykonane zostaną wszystkie pozostałe prace renowacyjne
i konserwatorskie.Wbrew powszechnej opinii, że to drzewo, które zwaliło się
na dach kaplicy spowodowało zniszczenia dachu i liczne pęknięcia konstrukcji,
ekspertyza rzeczoznawcy wskazuje, że ich przyczyną były działania wojenne,
konkretnie duża fala uderzeniowa w wyniku ostrzału artyleryjskiego w 1939 i
1944 r. lub bombardowaniami w 1942 r.
3. pomnik nagrobny Adolfa Dygasińskiego w kw. 84 rz. 5 pisarza, publicysty
i pedagoga, autora znanych powieści o przyrodzie, uczestnikach powstania
styczniowego ( 1839 – 1902 ).
Autorem wzniesionego w 1903 r. pomnika jest znany warszawski rzeźbiarz
Czesław Makowski ( 1873 – 1921 ) uczeń Gersona.
Podstawą pomnika stanowią dwa centralnie ustawione stopnie. Na nich po lewej stronie ustawiono formę siedliszcza z pół cylindrycznym łolkietnikiem.
Po prawej stronie wznosi się prostopadłościenny cokół na którym ustawiono
trapezoidalny czworoboczny słup, na szczycie którego eksponowane jest
popiersie pisarza autorstwa Czesława Makowskiego. Pierwotnie na dolnym
stopniu znajdowała się brązowa rzeźba psa (Asa). Odnowienie pomnika
podjęto z inicjatywy uczniów i pedagogów Gimnazjum im. Adolfa
Dygasińskiego w Pińczowie. Podjęli się także wykonania repliki rzeźby psa.
Ma to być rzeźba w kamieniu co ma ją uchronić przed kradzieżą prze łowców
metali. Praca ma być wykonana bezpłatnie i jeżeli spełni wymagania zostanie
zamontowana na miejscu skradzionej przed dwudziestu laty.
Prace konserwatorskie wykonał Olgierd Gumiński.
4. Pomnik nagrobny rodziny Kasprzyckich w kw. 27 rz.1 powstał ok. 1896r.
Nagrobek wykonała znana w XIX w firma kamieniarska Marcinkiewicza
i Grelli przy ul. Arysowskiej róg Dzikiej, co zostało uwidocznione na boku
pomnika.
Prace konserwatorskie podjęto głównie ze względu na fatalny stan okazałej
wapiennej rzeźby przedstawiającej prawie naturalnej wielkości postać
dziewczyny wspartej o skałę. Na jej szczycie znajduje się krzyż od frontu
splatany linią kotwiczną oraz porastającej go bluszczem.
Postać młodej kobiety dobrze ujętej w proporcjach oraz precyzyjnie wykonane
elementy rzeźby świadczą o dużym kunszcie nieznanego artysty.
Pomnik jest przykładem panującej ówcześnie mody i cennym zabytkiem
o dużej klasie artystycznej.Prace konserwatorskie wykonał Bogusław Kornecki.
5. Pomnik nagrobny rodziny Radzińskich pm. koło pierwszej bramy np.kw.3
Obiekt powstał po śmierci Katarzyny Radzińskiej w 1821 r, jest więc jednym
z najstarszych na Starych Powązkach. Pomnik jest klasyczną kompozycją
architektoniczną wzniesioną na tylnej części tumby przy murze cmentarza.
Kolumny i pilastry kompozycji nie miały głowic. Pomnik w trakcie remontu
muru musiał zostać zdemontowany i po renowacji na nowo ustawiony. Dzięki
zachowanym ikonografiom zrekonstruowane zostanie zadaszenie nagrobka,
które zostało całkowicie zniszczone.
Prace konserwatorskie wykonali Paulina Garbacz-Witkowska, Wanda Sienicka i Henryk Gochna.
6. Pomnik nagrobny rodziny Daniłowiczów w kw. 158 rz. 5
Pomnik pochodzi z końca XIX w. i po śmierci Ignacego Daniłowicza w 1888r.
i usytuowany jest w najstarszej części cmentarza. Autora nie ustalono.
Pomnik jest klasyczną kompozycją typu architektoniczno-rzeźbiarskiego.
Na piaskowcowej tumbie w centralnym miejscu ustawiono wapienny posąg
Matki Boskiej stojącej przed krzyżem z pochyloną głową ze złączonymi
dłonmi ubraną w długie udrapowane szaty. Na uwagę zasługują także wyko-
nane w marmurze cararyjskim płaskorzeźby małżonków Daniłowiczów.
Prace konserwatorskie przy pomniku wykonano głównie ze względu na zły
stan rzeźby Matki Boskiej ( liczne ubytki w szacie) oraz płaskorzeźb i tablic
z napisami na froncie pomnika.
Prace konserwatorskie wykonali Wojciech Myjak i Andrzej Sośnierz.
7. Pomnik nagrobny rodziny Mikusińskich w kw. 69 rz. 5
Jeden z okazalszych nagrobnych pomników architektonicznych na Starych
Powązkach. Autora i wykonawców nie udało się ustalić.
Prace konserwatorskie wykonała Krystyna Antoniak.
8. Pomnik nagrobny rodziny Kwapińskich w kw. 31 wprost rz.4
Autor i wykonawca powstałego w 1877 r pomnika nie są znani.
W trakcie prac wykonano rekonstrukcje wielu elementów rzeźby anioła
(skrzydła, ręka, część tułowia, krzyż)
Uzupełnienia i odnowienia wymagały także porcelanowe portrety.
Prace konserwatorskie wykonała Dorota Rudzińska.
9. Pomnik nagrobny rodziny Szymanowskich w Alei Katakumbowej przy
Filarze 48 ( zachodniej Katakumb ).
Prace konserwatorskie wykonała Dorota Rudzińska.
10. Pomnik nagrobny Wojciecha Białosukni w kw. 22 rz.2
Jest to okazały architektoniczno- rzeźbiarski pomnik nagrobny z szeroką tumbą
nagrobną, zwieńczony ażurowym żeliwnym postumentem neogotyckim
z kamienną figurą Matki Boskiej w środku. Autor obiektu ani warsztat w
którym został wykonany nie jest znany. Najprawdopodobniej powstał po 1884 r. po śmierci Wojciecha Białosukni. Jest to jeden z okazalszych grobowców znanych warszawskich rodzin Białosukni i Makomaskich.
Odnowiony został z inicjatywy i na koszt braci Władysława i Zygmunta
Makomaskich.
Konserwator Krystyna Antoniak napotkała niespodziewanie wielkie trudności
Przy odnowieniu kamiennej tumby, która na skutek ponawiających się odba-
rwieniu wymagała kilkukrotnego ich wywabiania.
Planowane prace konserwatorskie w 2016 r.
1. Kaplica rodziny Epsteinów w kw. 23 rz. 2
Spoczywają w niej przedstawiciele znanej warszawskiej rodziny bankierów
i przemysłowców. Okazała kaplica w stylu neoromańskim zaprojektowana
została przez architekta Józefa Dietricha pomiędzy 1872 a 1903 r.
Jest to jedna z najokazalszych kaplic na Starych Powązkach. Jej zły stan
wymagał podjęcia kompleksowych prac renowacyjnych i konserwatorskich.
W 2015 roku wykonano remont dachu i odprowadzenia wód opadowych.
Podstawowe prace wykonane zostaną w 2016 r.
Konserwatorami kaplicy są; Bogusław Kornecki, Wanda Sienicka, Henryk
Gochna.
Ponadto kompleksowe prace konserwatorskie wykonane zostaną przy
następujących nagrobkach;
2. Antoniego Hanna pm.np.kw.181
3. Feliksa Pęczelskiego w kw.174 rz.1
4. Rodziny Zdziarskich w kw.11 rz.4
5. Jana Wojtasiewicza w kw.25 rz 1
6. Antoniego Tischlera w kw. 34 rz.6
7. Jana Draca w kw. A rz. 1
8. Franciszki Łykow w kw. 9 rz. 2
9. Rodziny Rucz w kw.175 rz.5
10. Marianny Koziorowicz w kw. 2 rz. 1
11. Konrada Sokołowskiego w kw. 32 wpr. rz.6
12. Przeniesienie płyt pamiątkowych żołnierzy Insurekcji Kościuszkowskiej
z kw. 15 rz. 2 i uczestników wojny 1831 w kw. 169 do kwatery przy
Alei Katakumbowej.
Powyższe zamierzenia mogą ulec zarówno rozszerzeniu jak i zmniejszeniu.
Zależne jest to od wyniku tegorocznej kwesty jak i od wysokości pozyskanych
środków z innych źródeł m.inn. dofinansowania z Ministerstwa Kultury i
Dziedzictwa Narodowego i budżetu Miasta st. Warszawy.
Warszawa, październik 2015 r.